Het Nederlandse Openbaar Ministerie verdenkt de grootste oliehandelaar ter wereld, het van oorsprong Rotterdamse Vitol, van omkoping in Kazachstan. Hoewel Justitie zwijgt over de toedracht, ontdekte Follow the Money dat de verdenking volgt op een fraudeonderzoek door De Nederlandsche Bank.
Vitol, het grootste bedrijf van Nederland naar omzet gemeten, ligt onder het vergrootglas van het Openbaar Ministerie (OM). De van oorsprong Rotterdamse oliehandelaar wordt verdacht van ‘omkoping’ in Kazachstan, melden bronnen met directe kennis van het onderzoek. Het zou gaan om steekpenningen voor Timur Kulibayev, de schoonzoon van de voormalige president Nursultan Nazarbayev.
Hoewel het OM geen uitspraak wil doen over de toedracht, ontdekte Follow the Money dat het onderzoek volgt na een fraudeonderzoek naar het bedrijf uit 2019 door De Nederlandsche Bank (DNB). DNB vond in de boekhouding van een omstredenjoint venture ‘onlogische’ betalingen naar de Zwitserse bankrekeningen van een consultant die voor de oliehandelaar zou werken in Kazachstan. Volgens de ingewijde bronnen maakt deze joint venture deel uit van het Nederlandse onderzoek.
Vitol, dat naar eigen zeggen dagelijks zo’n 7 miljoen vaten ruwe olie verhandelt en wereldwijd kantoren heeft, onder meer in Londen, Singapore en Houston, gaf DNB ondanks verzoek om tekst en uitleg ‘geen plausibele verklaring’ voor de geldstroom.
Lijken in de kast
Handelshuizen als Vitol (anno 1966) spelen een sleutelrol in de internationale brandstoffenhandel door grondstoffen wereldwijd te verzamelen, op te kopen en door te verkopen. In tegenstelling tot energieproducenten zoals Shell opereren zulke bedrijven vooral als tussenschakel. Vitol schrijft trots op de website dat het al vijftig jaar een centrale rol speelt in de olie door wereldwijd ‘veilige en efficiënte energieoplossingen’ te bieden.
© Luka van Diepen
Waar Vitol het liever niet over heeft, zijn de schandalen waarmee het bedrijf te maken kreeg. Zo bekende het in 2007 schuld aan corruptie in Irak en in 2020 schikte het met Justitie in de Verenigde Staten vanwege omkoping. Vitol had viaeen Curaçaose accountant en diverse tussenpersonen smeergeld betaald aan ambtenaren in Latijns-Amerika.
Zulke incidenten leverden het bedrijf en de grondstoffensector in de breedte een reputatie op van achterkamertjes en enveloppen met cashgeld om contractonderhandelingen te smeren. En hoewel de sector dit imago probeert op te poetsen, zitten er volgens een enkele marktleider nog veel ‘lijken’ in de kast.
In het geval van Vitol, denkt Justitie zo’n lijk in Kazachstan te vinden, bevestigt een woordvoerder van het OM aan Follow the Money. Vanwege de gevoeligheid van de zaak wil het verder niets kwijt over het onderzoek, de reikwijdte of de verdenkingen.
‘Kazachse elite’
Vitol is een grote speler in de grondstofrijke voormalige Sovjetrepubliek waar het in sommige jaren goed was voor zo’n vijfde van de totale landelijke olie-export.
De Zwitserse maatschappelijke organisatiePublic Eye,dat onder meer onderzoek doet naar corruptie in de grondstoffensector, onderzocht hoe Vitol zo’n dominante positie wist te verkrijgen in de fossiele sector van Kazachstan. In november van 2018 publiceerde het aan de hand van gelekte documenten van binnen de Kazachse fossiele sector het artikel ‘Vitol, the king of oil in Kazakhstan’.
Public Eye ontdekte dat Vitol via een ondoorzichtige joint venture die gevestigd was in Rotterdam al jarenlang zaken deed met vertrouwelingen van Kulibayev, de schoonzoon van de president (zie kader). De joint venture boekte tussen 2009 en 2016 alleen al een ‘gigantische’ winst van 1,1 miljard dollar. VolgensPublic Eye kon Kulibayev indirect meedelen in die winst vanwege zijn zakelijke relatie met Vitols partners.
Kulibayev staat bekend om zijn grote invloed in de fossiele sector van Kazachstan. Nadat hij als bestuurder aan het roer stond van zowel het staatsoliebedrijf als het staatsfonds van Kazachstan, bouwde hij een omvangrijk privaat imperium op in het land. Daarnaast zat hij van 2011 tot 2022 in de bestuursraad van het Russische Gazprom, totdat hij die positie verloor aan de voormalig Duitse bondskanselier Gerhard Schröder. Kulibayevs vermogen wordt geschat op zo’n vijf miljard dollar.
Vitols joint venture in Kazachstan
Vitol was tussen in ieder geval 2009 en 2021 in Kazachstan actief via de Rotterdamse vennootschap Ingma Holding bv: een joint venture met de Indiase miljardair Arvind Tiku en de Kazachse zakenman Dias Suleimenov.
Arvind Tiku onderhield nauwe zakelijke banden met Kulibayev. Hij had diverse bedrijven in de fossiele sector in Kazachstan en is er van beschuldigd een stroman te zijn voor de schoonzoon van de president. Deze beschuldiging ontkent hij categorisch en heeft hij succesvol bestreden in de rechtbank van Bern, Zwitserland.
Dias Suleimenov was tussen 2004 en 2006 topbestuurder bij het staatsolie- en gasbedrijf van Kazachstan KazMunayGas.
Vitol wierp de beschuldigingen van vriendjespolitiek verre van zich, maar de publicatie vanPublic Eyewerd desondanks breed uitgemeten in de internationale pers. ‘Zwitserse oliehandelaar beschuldigd van profiteren van banden met Kazachse elite’,kopte het online bladSwissinfo. DeFinancial Timesschreef zelfs dat de zaak een hiaat in het toezicht op de grondstoffenhandel illustreerde.
De publicatie bereikte ook Nederland en naar aanleiding van de ‘negatieve publiciteit’ deed het Amsterdamse trustkantoor JTC (voorheen Van Doorn CFS), dat de zaken van een aandeelhouder in de joint venture beheerde, twee meldingen bij de Financial Intelligence Unit (FIU), het centrale meldpunt voor ongebruikelijke transacties. De meldingen betroffen ‘aantijgingen over de betrokkenheid van Timur Kulibayev bij Ingma Holding bv, waarin onze cliënt een minderheidsbelang heeft’.
Hierop volgde begin 2019 een fraudeonderzoek van De Nederlandsche Bank (DNB), dat als toezichthouder toetste of JTC zich als trustkantoor wel aan alle regels hield.
Consultant met Zwitserse rekening
De speurders van DNB stuitten in hun onderzoek al snel op een serie ‘onlogische’ transacties uit september van 2018, blijkt uiteen rapport dat de onderzoekers na afloop publiceerden. Vitol had voor zijn activiteiten in Kazachstan een consultant in de arm genomen die de ‘Product business van Vitol’ in Kazachstan moest ‘maximaliseren’. De consultant kreeg volgens DNB betaald op de Zwitserse rekeningen van een brievenbusfirma in Panama.
DNB merkte op dat er nogal wat schortte aan de overeenkomst met deze consultant. Zo was de taakomschrijving van de consultant slechts ‘globaal omschreven’ waardoor het onduidelijk was hoe Vitol profiteerde van zijn werkzaamheden. Ook factureerde de consultant voor werk dat buiten de contractperiode was verricht.
© Luka van Diepen
Daarnaast werden afspraken over een bonus voor de consultant door de aandeelhouders pas op papier gezet in eenside agreementvlak voordat er een ‘afwijkende’ verrekening van zo’n 2,7 miljoen euro plaatsvond.
Ook was de versie van die overeenkomst volgens DNB niet ‘volledig ondertekend en geformaliseerd’ door de aandeelhouders. (Saillant: de aandeelhouders verklaarden dat de afspraken die leidden tot deze bonusbetaling negen jaar eerder ‘mondeling’ waren gemaakt.)
De toezichthouders bij DNB bestempelden de onderzochte transacties als ‘verdacht’ en zagen daarin de contouren van witwassen. Reden om het trustkantoor in 2021 een boete op te leggen voor ‘een ernstige overtreding’ van de Nederlandse antiwitwaswet.
Omdat het DNB-onderzoek gericht was op JTC en diens cliënt, speelde Vitol in het onderzoek slechts een bijrol en kwam het met de schrik vrij. Desondanks werd de joint venture aan het einde van 2021 bij het handelsregister uitgeschreven.
Omdat er sprake is van betalingen naar Zwitserland en omdat Vitols hoofdkantoor in Genève zit, vroeg Follow the Money ook het Zwitserse OM of het Vitol en Kulibayev onderzoekt vanwege omkoping via de joint venture. Een woordvoerder laat schriftelijk weten dat het Zwitserse OM daarover in 2023 een rechtshulpverzoek kreeg uit Nederland.
Maar hoewel dat op dit moment wordt uitgevoerd, is het verder niet scheutig met details: ‘Uit principe geeft het Zwitserse OM geen commentaar op strafonderzoeken die in andere landen plaatsvinden.’ Of het verzoek over dezelfde transacties gaat als het onderzoek van DNB blijft dus ongewis.
De woordvoerder benadrukt dat er, naast de rechtshulp aan Nederland, geen afzonderlijk Zwitsers onderzoek loopt naar de oliehandelaar.
Dossier
Fraude en witwassen
Witteboordencriminaliteit wordt veronachtzaamd, terwijl daar absurd veel geld in omgaat.
Bekijk artikelen
Nuttig ‘binnen de juiste kaders’
Het Nederlandse Openbaar Ministerie waarschuwt dat consultants vaak gebruikt worden in smeergeldcircuits in het buitenland.
Uit eerder onderzoek blijkt dat in driekwart van de bekende internationale corruptiezaken tussenpersonen een centrale rol speelden. Daarom vragen zulke relaties om extra toezicht. Zeker wanneer een bedrijf actief is in de olieindustrie van een land met een hoog risico op corruptie, zoals Kazachstan, moeten transacties met tussenpersonen tot achter de komma kunnen worden verantwoord.
Follow the Moneyonthulde onlangs dat het baggerbedrijf Van Oord door gebrekkig eigen onderzoek de mist inging in Kazachstan. Via een handelsagent zouden er volgens het Nederlandse OM miljoenen euro’s bij ‘de vader van de schoonzoon van’ voormalig president Nazarbayev zijn beland. Over welke schoonzoon het gaat in het onderzoek naar Van Oord is niet bekendgemaakt.
© Luka van Diepen
Vitols concurrenten hebben vanwege slechte ervaringen het gebruik van tussenpersonen zoals adviseurs en consultants volledig afgezworen. Torbjörn Törnqvist, algemeen directeur en mede-oprichter van Vitols concurrent Gunvor, zei in 2020tegen deFinancial Times dat het bedrijf was gestopt met tussenpersonen om opdrachten binnen te halen omdat het ‘zich realiseerde dat dit een risico is’.
Ook de Singaporees-Nederlandse grondstoffenhandelaar Trafigura is vanwege de corruptierisico’s gestopt met zakendoen via tussenpersonen. Als gevolg zijn ‘er zaken die we misschien niet zullen doen’, zei algemeen directeur Jeremy Weir tegen de Britse zakenkrant. ‘Het zij zo’.
Ook Gunvor en Trafigura zijn onderwerp (geweest) van strafrechtelijk onderzoek. In maart van dit jaarschikte Gunvor voor 661 miljoen dollar in de Verenigde Staten voor omkoping in Ecuador. Trafigura en een oud bestuurder liggen op dit moment nog onder vuurin Zwitserland. Via het Nederlandse Trafigura Beheer bv zou het smeergeld hebben betaald in Angola. De zaak komt in december voor de rechter.
Vitol laat aan Follow the Money weten dat voor hen tussenpersonen zoals consultants en adviseurs ‘bij gelegenheid en binnen de juiste kaders’ nuttig zijn. Het is dan ook niet van plan met ze te stoppen, zoals de concurrentie dat wel besloot.
Reacties
Vitol: ‘Om de naleving van de toepasselijke wet- en regelgeving te waarborgen, geeft Vitol geen commentaar op specifieke contractuele relaties en onderzoeken.’
De advocaten van Timur Kulibayev stuurden het volgende statement: ‘Onze cliënt heeft geen steekpenningen ontvangen of aangenomen van Vitol, noch via Ingma, noch via een andere entiteit; en hij heeft geen enkele band met de activiteiten van Vitol in Kazachstan.’ De advocaten voegen daaraan toe dat hun cliënt niet bekend is met welk onderzoek naar hem in relatie tot Vitol of anderszins door het Nederlandse OM.
De bedrijvengroep van aandeelhouderArvind Tiku in de joint venture met Vitol laat weten niet bekend te zijn met het onderzoek van De Nederlandsche Bank. Daarnaast zegt de groep dat het hen ‘niet is toegestaan commentaar te geven op welk onderzoek dan ook om te voldoen aan de toepasselijke wet- en regelgeving’.
Follow the Money heeftDias Suleimenov niet weten te bereiken. Van trustkantoorJTC ontving Follow the Money ondanks herhaaldelijke verzoeken geen reactie.
